در دوران حاضر، که با سیطره‌ی بی‌چون‌وچرای رسانه‌ها بر ابعاد گوناگون حیات بشری شناخته می‌شود، مفهوم “سواد رسانه‌ای” از جایگاهی رفیع و اهمیتی بنیادین برخوردار است. این مفهوم، دیگر نه صرفاً یک مهارت جانبی، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای بقا و تعالی در سپهر پیچیده‌ی اطلاعاتی امروز است. در این نوشتار، با رویکردی علمی و ژرف‌نگرانه، به تبیین ابعاد گوناگون سواد رسانه‌ای و نقش حیاتی آن در جوامع معاصر خواهیم پرداخت.
چیستی سواد رسانه‌ای: فراتر از درک سطحی
سواد رسانه‌ای، چنان‌که اغلب به اشتباه تصور می‌شود، صرفاً به معنای توانایی خواندن و نوشتن یا کار با ابزارهای رسانه‌ای نیست. این مفهوم، گستره‌ای به‌مراتب وسیع‌تر را در بر می‌گیرد و شامل مجموعه‌ای از توانایی‌های شناختی، تحلیلی و انتقادی است که فرد را قادر می‌سازد تا:
- دسترسی هوشمندانه: به منابع گوناگون رسانه‌ای، اعم از سنتی و نوین، دسترسی مؤثر و هدفمند داشته باشد.
- تحلیل موشکافانه: پیام‌های رسانه‌ای را با رویکردی انتقادی و تحلیلی بررسی نموده و لایه‌های پنهان معنایی، اهداف و انگیزه‌های سازندگان آن‌ها را کشف نماید.
- ارزیابی منتقدانه: اعتبار، صحت و سقم اطلاعات ارائه شده در رسانه‌ها را با استفاده از معیارهای علمی و منطقی مورد ارزیابی قرار دهد.
- خلق مسئولانه: محتوای رسانه‌ای خود را با رعایت اصول اخلاقی، حقوقی و اجتماعی تولید و منتشر نماید.
به بیان دقیق‌تر، سواد رسانه‌ای، مخاطب منفعل و مصرف‌کننده‌ی صرف پیام‌های رسانه‌ای را به شهروندی فعال، آگاه و مسئولیت‌پذیر تبدیل می‌کند که قادر است در گفتمان‌های رسانه‌ای مشارکت سازنده داشته باشد.
اهمیت سواد رسانه‌ای در جامعه‌ی اطلاعاتی: چرایی این ضرورت
اهمیت روزافزون سواد رسانه‌ای در دنیای معاصر، ناشی از عوامل متعددی است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- فزونی اطلاعات و چالش تمییز: در عصر انفجار اطلاعات، تشخیص اطلاعات معتبر از نامعتبر، سره از ناسره و مفید از مضر، نیازمند ابزاری قدرتمند به نام سواد رسانه‌ای است.
- گسترش پدیده‌ی اطلاعات نادرست (Misinformation) و اطلاعات غلط (Disinformation): انتشار هدفمند اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده در رسانه‌ها، به ویژه در فضای مجازی، تهدیدی جدی برای سلامت فکری و اجتماعی جوامع محسوب می‌شود. سواد رسانه‌ای، واکسنی مؤثر در برابر این پدیده است.
- تأثیرات عمیق رسانه‌ها بر شکل‌گیری افکار عمومی، باورها و رفتارها: رسانه‌ها با قدرت نفوذ خود، قادرند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر شکل‌گیری افکار عمومی، باورها، ارزش‌ها و الگوهای رفتاری افراد تأثیر بگذارند. سواد رسانه‌ای، سپری محافظ در برابر این تأثیرات ناخواسته است.
- نقش رسانه‌ها در ساخت هویت فردی و اجتماعی: رسانه‌ها، به‌ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، نقش بسزایی در شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی افراد ایفا می‌کنند. سواد رسانه‌ای، به افراد کمک می‌کند تا با آگاهی از این نقش، هویتی مستقل و مبتنی بر تفکر انتقادی برای خود شکل دهند.
- ضرورت حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی: در دنیای دیجیتال امروز، حفظ حریم خصوصی به چالشی جدی تبدیل شده است. سواد رسانه‌ای، افراد را در مواجهه با این چالش توانمند می‌سازد.
- تقویت بنیان‌های دموکراسی و مشارکت مدنی: سواد رسانه‌ای با افزایش آگاهی و دانش شهروندان در مورد مسائل اجتماعی و سیاسی، زمینه را برای مشارکت فعال و مسئولانه‌ی آن‌ها در فرآیندهای دموکراتیک فراهم می‌سازد.
ابعاد و مؤلفه‌های سواد رسانه‌ای:
سواد رسانه‌ای، مفهومی چندوجهی است که ابعاد و مؤلفه‌های گوناگونی را در بر می‌گیرد:
- دسترسی و بهره‌برداری: توانایی دسترسی به رسانه‌های مختلف و استفاده‌ی مؤثر و کارآمد از آن‌ها.
- تحلیل و تفسیر: توانایی تحلیل محتوای رسانه‌ها، رمزگشایی پیام‌های پنهان، شناسایی سوگیری‌ها و اهداف سازندگان.
- ارزیابی و نقد: توانایی ارزیابی اعتبار، صحت و ارزش اطلاعات ارائه شده در رسانه‌ها با استفاده از معیارهای علمی و منطقی.
- خلق و تولید محتوا: توانایی تولید و انتشار محتوای رسانه‌ای با رعایت اصول اخلاقی، حقوقی و اجتماعی.
راهکارهای توسعه‌ی سواد رسانه‌ای در جامعه:
توسعه‌ی سواد رسانه‌ای، نیازمند رویکردی جامع و چندجانبه است که دربرگیرنده‌ی اقدامات زیر باشد:
- آموزش نظام‌مند در سطوح مختلف آموزشی: گنجاندن آموزش سواد رسانه‌ای در برنامه‌های درسی مدارس، دانشگاه‌ها و سایر مراکز آموزشی.
- برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی: برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی برای عموم مردم و گروه‌های مختلف جامعه.
- نقش‌آفرینی فعال رسانه‌ها: رسانه‌ها نیز می‌توانند با تولید و انتشار محتوای آموزشی و اطلاع‌رسانی، در ارتقاء سطح سواد رسانه‌ای جامعه نقش مؤثری ایفا کنند.
- تقویت نقش خانواده در آموزش سواد رسانه‌ای: خانواده‌ها می‌توانند با آموزش اصول اولیه‌ی سواد رسانه‌ای به فرزندان خود، آن‌ها را در برابر چالش‌های دنیای رسانه‌ای امروز توانمند سازند.
نتیجه‌گیری:
در پایان، تأکید بر این نکته ضروری است که سواد رسانه‌ای در عصر حاضر، نه یک گزینه‌ی اختیاری، بلکه ضرورتی حیاتی برای زندگی در جامعه‌ی اطلاعاتی است. ارتقاء سطح سواد رسانه‌ای جامعه، نه تنها افراد را در برابر مخاطرات و چالش‌های دنیای رسانه‌ای مصون می‌دارد، بلکه آن‌ها را قادر می‌سازد تا از فرصت‌های بی‌شماری که رسانه‌ها برای یادگیری، ارتباط، مشارکت و توسعه‌ی فردی و اجتماعی فراهم می‌آورند، به بهترین نحو بهره‌مند شوند. این مهم، نیازمند عزمی راسخ و تلاشی پیوسته از سوی تمامی نهادها، سازمان‌ها و افراد جامعه است.
نوشته شده توسط: دکتر سید محمدرضا حسینی علی آباد
